Upoznajte Srbiju

Predejane zaboravljena varoš

Za Zvrk iz Leskovca piše: Danilo Kocić

Detalj iz Predejana - Motel Predejane

Predejane, varošica u južnoj Srbiji, na pola puta od Beograda do Soluna - poznata je kao mesto prijatnog odmora za vozače drumskih krstarica, autobusa i automobila posle duge i zamorne vožnje - nalazi se u središnjem delu živopisne i nadaleko čuvene Grdeličke klisure. Petar S. Petrović, autor knjige ,,Predejane i okolina’’, koji je detinjstvo proveo u ovom mestu, pukovnik u penziji, na zanimljiv način je opisao ovu živopisnu varošicu, pa i Grdeličlku klisuru.

Grdelička klisura obuhvata deo sliva reke Južne Morave koja je duga 295,5 kilometara, ima 157 pritoka i siromašna je vodom. Klisura se pruža pravcem sever-jug, a graniči se sa istoka planinom Čemerenik - 1.638 metara nadmorske visine, sa zapada Kukavicom - 1.441 m, na severu je prostrano Leskovačko polje, koje spada u najveće kotline u našoj zemlji, a južno je Vranjska kotlina duga 30 i široka 6 kilometara. Na površini od 470 kvadratnih kilometara Grdeličke klisure nalazi se 59 sela i varošice Grdelicu i Predejane - podseća Petar S. Petrović.

Ovaj uporni istraživač ističe da je Grdelička klisura dobila ime po Grdelici, mestu na samom njenom ulazu. Dugačka je 28 kilometara i završava se kod Vladičinog Hana, a nastala je usecanjem korita reke Južne Morave u stene. Reka je spuštala svoje korito i pravila terase u obliku pragova visine od 320 do 450 metara.
Klisura je poznata po krivudavom toku Morave, njenim strmim obalama i do 700 metara i kanjonima dugim od 4 do 9 kilometara. - veli Petrović.

Selo Predejane pominje se pre više od 200 godina. Prvi stanovnici bili su doseljenici iz Božice, a mesto je imalo tri zaseoka - Limčište, Srednju Mahalu i Miljine Livade. Ima nekoliko priča o nastanku imena Predejane. Po jednoj, mesto je dobilo ime po Jani, vrednoj, pametnoj i skromnoj devojci, koja je mnogo prela. Pa tako, veli Petrović, prede Jana, a onda od milošte ,,prede Jane - Predejane.’’ Po drugoj priči, u mestu je pored Morave postojao han, tursko konačište, u kome su karavani zastajali da se odmore. U svakodnevnom govoru se iz reči predahnuti izgubio glas h, pa dolazi do kovanice preda’ni, i otuda Predejane. Konačno, u govoru seljaka iz ovih krajeva se može čuti da je neko predanuja, odnosno odmorio se, pa otuda i naziv mesta Predejane.

Na rast i razvoj Predejana kao varošice poseban uticaj, pored čuvenog Mithad-pašinog druma, uticala je i pruga Beograd - Niš - Ristovac. Ona je od Leskovca do Vranja duga 67 kilometara, a kroz Grdeličku klisuru je puštena u saobraćaj 1. septembra 1886. godine, po starom kalendaru.  U to vreme, u blizini stanice, niču mehane, dve bakalnice i tri kuće. Prvi stanovnici su bili Ljubenovići i Karčići iz Bričevlja i Nedeljkovići iz Niša. Malo naselje je 1907. godine imalo 15 stanovnika, a 1914. beleži 12 domaćinstava i 50 stanovnika. Tridesetih godina minulog veka uvarošici se registruje 100 domaćinstava i 400 stanovnika, pa Predejane postaje ekonomsko središte za sela u okolini i privredni centar Grdeličke klisure dobijanjem prava 1935. godine na održavanje pijace i vašara. Predejane 1933. postala varošica, ali ima istraživača koji tvrde da se to dogodilo 1927. godine. Između dva svetska rata, Predejane je imalo veliki broj kafana i u svakoj je stajao natpis ,,Čast svakome, veresija nikome’’, ali to nije važilo za stalne goste, koji su se zaduživali ,,na crtu’’.

U Predejanu je pošta otvorena 1929. godine, a posebna zanimljivost vezana je za školu, koja je starija od same varoši, jer je kao svetovna radila u sastavu crkve, a pominje se u vojnom izveštaju 1877/78. godine kada je imala 13 đaka. Smatra se, ipak, da je osnovana 1893. godine kada je i podignuta zgrada prve škole. Nova školska zgrada je otvorena 1929. godine. Polovinom prošlog veka Predejane je imalo 210 kuća i 700 stanovnika, među kojima su, između ostalog, 83 odsto bili Srbi, 14 procenata Romi.

Do 31. decembra 1951. godine opština Predejane dobija status komune, zatim mesne zajednice u sastavu grdeličke opštine, a od 1. januara 1966. godine kao mesna zajednica pripada leskovačkoj opštini.
Kao i mnoga mesta na jugu Srbije, i Predejane je 1948. godine zahvatila velika poplava. Odneti su mnogi putevi i železnička pruga, pa je saobraćaj kroz klisuru bio u prekidu 17 dana. Tada je ,,aktuelna vlast’’ odlučila da jedan broj stanovnika Grdeličke klisure iseli u Banat i Bačku. Odlazili su iz zavičaja uz pratnju milicije, u teretnim vagonima bez reda vožnje. Za kratko vreme, od 1950. do 1951. godine iz Predejana i nekoliko okolnih mesta iseljeno je 350 domaćinstava sa oko 2.100 stanovnika.
Šesdesetih godina prošlog veka kroz Predejane je prošao autoput koji je varošicu ,,presekao’’ na dva dela. Na najlepšem mestu, u Rosulji, na nadmorskoj visini od 260 metara, sagrađen je motel kao prvi objekat takvog tipa na autpoputu od Beograda do Skoplja. Nedaleko od motela, 1. oktobra 1973. godine otvorena je moderna osnovna škola, a velika zasluga se pripisuje tadašnjem direktoru Miodragu Đorđeviću, kasnije doktoru političkih nauka i unuverzitetskom profesoru.
Od trenutka kada Predejane postaje mesna zajednica u grdeličkoj opštini, razvoj mesta je potpuno zaustavljen ocenjuje Petrović.
Danas je Predejane  ,,periferna mesna zajednica u leskovačkoj opštini, bleda senka nekadašnjeg lepog i privlačnog mesta’’, a kako zaključuje Petrović, "varošica je zaboravljena i zapostavljena". U blizu 500 kuća - koliko ih ima u varošici, mnoge su prazne i zaključane velikim katancima - prema popisu iz 2002. godine živi 1.222 stanovnika.
Predejane danas liči na staru damu koja, pritisnuta godinama i iznemogla, broji poslednje dane i čeka definitivni trenutak nestajanja.